Klimaat en oorlog: hoe zit dat eigenlijk?

door Marie Schellens

Bijna 12.000 burgerdoden in Oekraïne^[1], meer dan 10 miljoen mensen op de vlucht in Soedan^[2], en meer dan 40.000 slachtoffers van de oorlog in Gaza. Helaas zien we sinds een aantal jaar, na decennia van afname, terug een toename in het aantal oorlogen en de slachtoffers daarvan. Tegelijkertijd ervaren we een ‘drievoudige planetaire crisis’, zoals de VN het noemt. (1) Vervuiling en verontreiniging, (2) het verlies aan natuur en (3) de klimaatcrisis overschrijden wereldwijd elke wetenschappelijk bepaalde veiligheidsnorm en eisen hun collectieve tol van onze ecosystemen, samenleving en economie.
Deze twee verschillende problematieken van wereldformaat, milieu en conflict, worden steeds vaker in één adem met elkaar vernoemd. Maar hoe zit dat eigenlijk? Leidt klimaatverandering tot meer oorlog? Wat zijn de gevolgen van oorlog voor het milieu, en bij uitbreiding voor de gezondheid en het levensonderhoud van degenen die achterblijven in oorlogsgebieden? Hoe groot is het aandeel aan broeikasgassen, en dus klimaatverandering, door oorlogen? Zorgt onze groene energietransitie voor een stormloop op conflictmineralen?

De vraag die men het afgelopen decennium vooral stelde in academische kringen en internationale organisaties ging over de impact van ons veranderend klimaat op oorlog, over de angst en het risico dat er meer geweld zou uitbreken. Er is bijvoorbeeld een eindeloze discussie of de burgeroorlog in Syrië, die in 2011 met vreedzame protesten begon, veroorzaakt is door klimaatverandering of niet.^[3] Eigenlijk zijn onderzoekers het er nog altijd niet volledig over eens. Waar we wel zeker van zijn, is dat er absoluut geen directe relatie is tussen de opwarming van de aarde en een toename van gewelddadige conflicten wereldwijd.

–        Ondanks al de data die tegenwoordig bijgehouden worden, is er geen statistisch bewijs gevonden dat deze stelling zou kunnen ondersteunen. Nu valt hierover nog te discussiëren omdat we nog nooit zo’n snelle verandering van het klimaat hebben meegemaakt en we de mogelijke impact van klimaatopwarming op oorlog dus niet aan historische observaties kunnen toetsen.

–        Er is ook geen theoretisch goed onderbouwde reden waarom mensen de wapens zouden opnemen wanneer het warmer wordt of wanneer weerpatronen veranderen. Dit klinkt waarschijnlijk kort door de bocht en het lijkt best logisch dat er enkele tussenliggende oorzakelijke stappen nodig zouden zijn, bijvoorbeeld in verband met. voedsel(on)zekerheid of plattelandsontvolking. Toch hebben een honderdtal wetenschappers zich de laatste vijftien jaar beziggehouden met het zoeken naar een direct statistisch verband.

Klimaat en oorlog duidt eerder op een spinnenweb van oorzakelijke verbanden. Vaak spreekt men over een waterval, zelfs stortvloed, aan risico’s of noemt men klimaatverandering een ‘risicoversterker’. De rest van dit artikel belicht de belangrijkste manieren waarop klimaatverandering, milieuvervuiling en oorlog elkaar versterken en wil met enkele voorbeelden een groot deel van dat spinnenweb ontrafelen.

1.      Geleidelijk vorderende klimaatramp in fragiele contexten

De geleidelijke veranderingen in ons klimaat zullen onze manier van leven flink opschudden. De zeespiegel stijgt, periodes van droogte worden langer en grote klimaatsystemen zoals El Niño of oceaanstromingen kunnen veranderen. Hoe die langzamere klimaatrampen vrede en oorlog beïnvloeden hangt sterk af van de lokale situatie: het sociaal-economisch weefsel, het politieke landschap, de beschikbare infrastructuur, de geschiedenis, cultuur en ecologie spelen allemaal een rol. Met andere woorden, het draait om hoe kwetsbaar een samenleving is bij zulke rampen.

Helaas verwachten we en zien we de zwaarste gevolgen van de klimaatcrisis zich al ontplooien in regio’s die nu al gebukt gaan onder conflicten, voornamelijk Sub-Saharaans Afrika en het Midden-Oosten. Ethiopië, Niger, Somalië en Zuid-Soedan zijn de vier landen  die op dit moment de grootste ecologische risico’s lopen op gebied van voedselzekerheid, waterstress en natuurrampen.^[4] Deze door conflict geteisterde samenlevingen ontbreekt het aan middelen, hulpdiensten en infrastructuur om zich voor te bereiden op de verwachte verstoringen in hun klimaat.

In zulke fragiele contexten vertonen de gevolgen van een geleidelijke klimaatramp op de conflictsituatie vaak een typisch verloop, bevestigd door vele gevalsstudies.^[5] De seizoenen veranderen. Regenval en temperatuur zijn onvoorspelbaar geworden en ondermijnen de landbouw, waar meer dan de helft van de wereldbevolking nog direct beroepsmatig van afhankelijk is.^[6] Wanneer de landbouw geen bestaanszekerheid meer biedt, verliezen mensen hun toekomstperspectief en zoeken ze naar alternatieve vormen van levensonderhoud. Velen ontvluchten het platteland met hoop op een job in de steden, wat leidt tot geïmproviseerde (sloppen)wijken en overvolle arbeidsmarkten. Stedelijke onrust begint te broeien, vooral als de voedselprijzen stijgen. Anderen sluiten zich aan bij gewapende groepen die maaltijden, onderdak, en een stabiel inkomen beloven.

2.      Plotse klimaatramp in fragiele contexten

Hoewel de uitkomst vergelijkbaar is met geleidelijk evoluerende klimaatrampen, laten plotse klimaatrampen conflictsituaties op een andere manier uit de hand lopen. Overstromingen, onweer en orkanen, sprinkhanenplagen, stof- en zandstormen, hittegolven en andere weersextremen worden heviger en frequenter. Hulpdiensten, inclusief internationale humanitaire hulp, raken overbelast en kunnen de overvloed van noodoproepen niet aan. Er ontstaat een acute crisis op gebied van onderdak, gezondheid, voedselvoorziening, energievoorziening enzovoorts in de getroffen gebieden. Onvrede over de politieke elite groeit, spanningen ontstaan tussen gast- en ontheemde gemeenschappen, of gewapende groepen profiteren van de chaos om hun invloed uit te breiden?

Een voorbeeld:  de verwoesting die orkaan Otis op 25 oktober 2023 aanrichtte in de Mexicaanse badplaats Acapulco leidde tot zware schade aan de infrastructuur en duizenden verwoeste gebouwen. Bewoners en oppositiepolitici uitten kritiek op de regering, die niet in staat was om voldoende hulp te bieden voor reddings- en opruimingsacties. Criminele groeperingen grepen de kans om hun controle over Acapulco’s belangrijke cocaïnesmokkelroute te vergroten. De georganiseerde misdaad kon profiteren van het geld dat bestemd was voor wederopbouw en hulpverlening, door hun sterke verwevenheid in de bouwsector. Acapulco kampte al jaren met economische problemen en aan drugshandel gerelateerd geweld. De schade door de orkaan heeft de armoede en werkloosheid alleen maar verergerd. Hierdoor raakten meer mensen afhankelijk van en betrokken bij de criminele groepen, die in de afwezigheid van de overheid hulp bieden aan getroffen gemeenschappen en zo hun macht en invloed uitbreidden.^[7]

3.      Natuurlijke grondstoffen delen in veranderend klimaat

In een veranderend klimaat kan ook de verdeling van natuurlijke grondstoffen als water en vruchtbaar land aanleiding tot conflict geven, vaak geregeld door tradities, ongeschreven of eeuwenoude afspraken over het gemeenschappelijk gebruik. Denk maar aan de geopolitieke en diplomatieke kwesties rondom ’s werelds grootste rivieren. De Grand Renaissance Dam in Ethiopië bijvoorbeeld veroorzaakt politieke spanningen met Sudan en Egypte, en de dammen op de Eufraat in Turkije houden stroomafwaarts Syrische irrigatiegebieden in de greep. Dergelijke projecten brengen niet alleen regionale politieke onrust met zich mee, maar leiden ook tot grensoverschrijdende problemen rondom waterbeheer, voedselzekerheid en economie.

Een ander voorbeeld vinden we in de herdersgemeenschappen van de Ilemi-driehoek, het grensgebied tussen Kenia, Zuid-Soedan en Ethiopië.^[8] Staatsgrenzen zijn hier nooit duidelijk afgebakend, waardoor het gebied door de verschillende landen wordt geclaimd. De herders zijn afhankelijk van veehouderij en migreren traditioneel doorheen dit gebied op zoek naar water en gras. Terwijl interetnische handel de sociale cohesie bevordert, leiden tradities van veeroof tot lokale conflicten. De nationale autoriteiten houden bij het politieke proces om de grenzen af te bakenen geen enkele rekening met de zorgen van lokale bewoners. Daarbij zal de onvoorspelbaarheid van het klimaat, van de seizoensgebonden beschikbaarheid van water en grasland, de spanningen in deze regio alleen maar verder vergroten.

4.      Directe oorlogsschade aan het milieu

Oorlog veroorzaakt niet alleen menselijk leed, maar brengt ook aanzienlijke schade toe aan de leefomgeving. Chemische stoffen, brandstoffen en zware metalen uit explosieven en munitie kunnen jarenlang de bodem en waterbronnen vervuilen. Bombardementen beschadigen belangrijke waterinfrastructuur zoals irrigatiesystemen en waterzuiveringsinstallaties, terwijl landmijnen hele gebieden landbouwgrond onbruikbaar maken. Wanneer industriële wijken getroffen worden, komen giftige stoffen vrij die de lucht, het water en de grond verontreinigen.

Een blik op de directe milieuschade in de eerste maand van oorlogsvoering in Gaza^[9] toonde verregaande schade aan tien procent van de landbouwgronden, voornamelijk door bomkraters en militaire voertuigen. Na anderhalve maand was bijna de helft van de watervoorzieningsinstallaties, zoals grondwaterpompen en ontziltingsinstallaties, vernietigd. Een derde van alle gebouwen werd beschadigd of verwoest, waarbij schadelijke stoffen zoals asbest vrijkwamen in stofwolken. Het puin in de straten zit vol gevaarlijke materialen zoals medisch afval, beschadigde energievoorzieningen, niet-ontplofte munitie en menselijke resten. Het is levensgevaarlijk om dit puin te ruimen, laat staan het te recycleren voor heropbouw. Ondertussen woedt de oorlog daar al een jaar. De gevolgen voor voedselzekerheid, hygiëne en volksgezondheid zijn niet te overzien.

Het milieu wordt ook doelbewust beschadigd, met andere woorden als oorlogswapen ingezet. Zo gebeurde het in de Vietnamoorlog met de herbicide Agent Orange, om de jungle te ontbladeren en rebellen op te sporen. Ook in hedendaagse conflicten wordt de omgeving als oorlogswapen ingezet. Het Nigeriaanse leger brandt bijvoorbeeld velden en gehele dorpen af in hun strijd tegen Boko Haram.^[10]

5.      Indirecte oorlogsschade aan het milieu

Oorlog veroorzaakt indirecte milieuschade wanneer de lokale bevolking of ontheemden gedwongen worden tot extreme, destructieve maatregelen om te overleven. In Syrië bijvoorbeeld is meer dan een derde van de bossen vernietigd of gekapt sinds het begin van de oorlog (2011).^[11] Vóór de oorlog bestond het Syrische landschap slechts voor 3 procent uit beboste en struikachtige ecosystemen, vooral in de noordwestelijke bergketens van Latakia, Hama en Idlib. De massale ontbossing is het gevolg van hoge energiekosten en een gebrek aan brandstoffen om te koken en te verwarmen. Zowel de lokale bevolking als de grote groep vluchtelingen in de bosrijke grensgebieden hadden geen andere opties. Jaren burgeroorlog vervaagde elke vorm van milieuhandhaving, waardoor er al meer dan een decennia lang ongecontroleerd gekapt wordt. Het verlies van de zeldzame bossen heeft ernstige gevolgen. Bossen fungeren als een landschappelijke spons: ze houden water vast, laten het in de grond infiltreren en zorgen voor een microklimaat dat vochtige lucht verder landinwaarts draagt. Het verlies van deze bossen maakt de regio veel kwetsbaarder voor klimaatextremen zoals droogte, overstromingen en hittegolven.

Een vergelijkbare situatie doet zich voor bij ongereguleerde winning van grondwater in Syrië.^[12] Vlak voor en tijdens de eerste jaren van de burgeroorlog namen grondwaterreserves aanvankelijk toe, hoogst waarschijnlijk door de vernietiging van irrigatie-infrastructuur en het tijdelijk stopzetten van landbouwactiviteiten. Na enkele jaren van conflict werd het oppervlakte- en leidingwater schaars en van slechte kwaliteit. Daardoor begon men op ongecontroleerde wijze nieuwe grondwaterputten aan te boren. Tussen 2012 en 2023 is daardoor naar schatting meer dan twee miljoen liter per hectare land uit de grondwaterreserves verloren gegaan. Hoe kleiner de grondwaterreserves, hoe dieper men moet pompen en hoe duurder het wordt. Bovendien verhoogt de concentratie aan zouten en mineralen in het grondwater, wat het in veel regio’s ongeschikt heeft gemaakt voor consumptie en landbouw. Slechts enkele ondernemers profiteren van de hoge prijzen die ze voor het water kunnen vragen, terwijl de rest van de bevolking kampt met de nefaste gevolgen voor hun levensonderhoud en gezondheid.

6.      Energietransitie en ‘kritische’ of ‘conflict-mineralen’

Deze link tussen de klimaatcrisis en gewelddadige conflicten is bekend en wordt regelmatig aangehaald in de publieke media of internationale rapporten over de groene energietransitie: de grootste reserves van hoogwaardige mineralen voor hightechapparaten zoals smartphones en laptops, maar ook voor duurzame energietechnologieën zoals batterijen, zonnepanelen en windturbines, bevinden zich in politiek instabiele regio’s. Dit gaat onder andere over kobalt, nikkel, lithium, koper, mangaan, zink, chromium, enzovoorts. Daar veroveren gewapende groeperingen regelmatig mijnen om hun politieke en militaire doelen te financieren. Toenemende geopolitieke druk faciliteert de uitbreiding van mijnbouw, ook in ecologisch en sociaal kwetsbare gebieden, waarbij de exploitatie vaak gepaard gaat met schendingen van mensenrechten, zoals kinderarbeid of het verdrukken van de rechten van inheemse gemeenschappen.^[13]

De aanhoudende veiligheidscrisis in Oost-Congo is hier het typevoorbeeld van, maar ook de oorlog in Oekraïne toont de strategische rol van deze mineralen.^[14] Sinds de Russische invasie van februari 2022 is de mijnbouw in Oekraïne vertraagd: arbeidskrachten vielen weg, investeringen in de sector zijn te risicovol en de export via de zee en het spoor wordt verstoord. Toch stimuleert de Oekraïense regering buitenlandse investeringen actief. Ze verleende in 2023 meer dan 400 speciale exploitatievergunningen, een stijging van tien procent ten opzichte van 2021, goed voor zo’n 60 miljoen dollar aan staatsinkomsten. Oekraïne hoopt na de oorlog snel economisch te herstellen, terwijl Europa met de Critical Raw Materials Act^[15] zijn afhankelijkheid van China wil verminderen. Dit brengt echter ook ecologische uitdagingen met zich mee, mede door versoepelde milieuregels van de versnelde vergunningen.

7.      Klimaatprojecten in conflictregio’s: risico’s van corruptie, greenwashing en schending van de mensenrechten

Ook de gebieden met de grootste biodiversiteit en het hoogste potentieel voor koolstofopslag liggen in politiek instabiele regio’s. Denk maar aan het Congobekken, het Amazonewoud, dat zich uitstrekt tot in Colombia en Venezuela, en de regenwouden in Myanmar en de Filipijnen. Veel klimaatprojecten, hoewel goed bedoeld, draaien op niets uit of verergeren bestaande conflicten. Neokoloniale vormen van natuurbeheer bestendigen en versterken de ongelijke machtsverhoudingen rond landeigendom en ecologische beslissingsmacht. De grenzen van bijna alle Afrikaanse nationale parken stammen bijvoorbeeld nog uit de koloniale tijd. Daarnaast drijft de CO₂-compensatie door internationale bedrijven landroof aan in het globale zuiden, meestal zonder rekening te houden met lokale landrechten of ecologische kenmerken. Bovendien wordt hierdoor de verantwoordelijkheid voor de wereldwijde CO₂-reductie afgeschoven op arme landen, terwijl rijke landen verder niet aangezet worden om hun uitstoot daadwerkelijk te verminderen.^[16] Ook komt gemilitariseerd natuurbehoud voor, waarbij lokale gemeenschappen met geweld van hun voorouderlijke gronden worden verdreven om ‘ongerepte’ natuur te beschermen in reservaten.

Een voorbeeld hiervan speelt zich af in de Ituri-provincie in Oost-Congo, waar natuurbescherming, economische belangen en milities nauw verweven zijn.^[17] Ambachtelijke goudwinning vormt hier een belangrijke bron van inkomsten voor de lokale bevolking, terwijl er ook veel milities en semi-autonome troepen van het Congolese leger actief zijn. De artisanale mijnbouwactiviteiten zitten ingeklemd tussen het beschermde Réserve de Faune Okapi, waar mijnbouw verboden is, en de exploitatieconcessie van een Canadees goudbedrijf. Tussen 2014 en 2015 werden tientallen gewelddadige schendingen van de mensenrechten gedocumenteerd. Er waren pogingen vanuit overheidsdiensten om ambachtelijke mijnwerkers met geweld uit het reservaat te verdrijven, wat tot een reeks gewelddadige incidenten leidde. Tegelijkertijd beschermde het Congolese leger de semi-industriële goudwinning door Chinese exploitanten in de Canadese concessie, wat de aanleiding was voor autonome milities om Chinese werknemers te gijzelen.

8.      Militaire operaties, oefeningen en wapenproductie stoten broeikasgassen uit

De uitstoot van broeikasgassen door het globale militaire apparaat werd voor 2019 geschat op 2.000 miljoen ton CO₂, goed voor 5,5% van de wereldwijde CO₂-emissies dat jaar.^[18] Dit komt overeen met de nationale uitstoot van een land als India en Rusland. Deze cijfers zijn echter een grove onderschatting, omdat ze alleen de uitstoot van de militaire toeleveringsketen en de dagelijkse werking of paraatheid van legers omvatten. De impact van oorlog, zoals het afbranden van fossiele brandstofopslag, bossen en velden, of het energieverbruik voor gezondheidszorg, humanitaire hulp, en wederopbouw, werd niet meegerekend.

Het overgrote deel van militaire emissies wordt niet aangegeven in de koolstofbudgetten van de nationale rapportering aan de jaarlijkse VN-klimaatconferenties. Onder druk van de Verenigde Staten werd in 1997 militaire emissierapportage uitgesloten van het Kyoto Protocol. In 2015 maakte het Akkoord van Parijs deze rapportage vrijwillig, waardoor regeringen momenteel niet verplicht zijn om hun militaire uitstoot te melden.^[19] Wel zijn stilaan steeds meer defensie-instellingen bezig met het vergroenen van hun werking.^[20],[21] Ik laat in het midden of dit met socio-ecologische dan wel strategische motieven gebeurt. Onafhankelijke energiebronnen zoals zonnepanelen, windturbines, en batterijen zorgen namelijk voor veiliger en goedkopere operaties en zijn bovendien positief voor de publieke opinie.^[22]

9.      Fossielebrandstofinstallaties zijn strategische doelwitten

Fossielebrandstofinstallaties zijn een regelmatig doelwit voor militaire operaties, hetzij om een bron van inkomsten te veroveren voor gewapende groepen, ofwel om de vijand een hak te zetten door hun energievoorziening te vernietigen.

Een voorbeeld hiervan is het Qayarrah-olieveld in Irak, gelegen ongeveer 60 km ten zuiden van Mosul. De zogenoemde Islamitische Staat in Irak en Syrië (ISIS) veroverde het gebied tijdens hun opmars in 2014, ontgon de ruwe olie en smokkelde die over de Turkse grens. De inkomsten financierden hun verdere oorlogsvoering en hun nieuw uitgeroepen ‘kalifaat’. In 2016 heroverde de Iraakse troepenmacht de olievelden. Maar terwijl ISIS zich terugtrok, bliezen ze twintig van de vijftig oliepompen op.^[23] De olie-installaties bleven tot acht maanden branden en olielekken vervuilden water en bodem in de wijde omgeving. Naast de gezondheidsrisico’s van de giftige rook is het voor lokale boeren onmogelijk geworden om hun velden te bewerken.^[24]

Ook de Oekraïense energie-infrastructuur is sinds de Russische invasie een belangrijk doelwit. Tientallen aanvallen op energiecentrales en onderstations hebben ernstige gevolgen voor de toegang tot verwarming, water en elektriciteit, zowel voor de Oekraïense bevolking als voor militaire, overheids- en industriële doeleinden. ^[25]

10.    Risico’s voor en met kerncentrales

Ook kerncentrales zijn een strategisch doelwit in oorlogstijd, met het risico op nog grotere schade aan de volksgezondheid en het milieu door een nucleaire ramp. Een voorbeeld hiervan is de Zaporizhzhya-kerncentrale op de oevers van het Kakhovka-reservoir in Oekraïne. Bij de vernietiging van de Kakhovka-dam op 6 juni 2023 liep het hele reservoir leeg. Dit bracht de werking van de kerncentrale ernstig in gevaar, die voor haar koelproces afhankelijk was van water uit het reservoir. Om de zes reactoren en veiligheidssystemen te koelen, wordt nu 250 m³ water per uur opgepompt uit elf grondwaterputten. Ondertussen blijven deze en andere kerncentrales in Oekraïne blootgesteld aan regelmatige stroomuitval, drone-aanvallen, mijnen, en artilleriebeschietingen.^[26]

Kerncentrales worden vaak genoemd in het kader van elektriciteitsproductie met minder CO₂-uitstoot. Het aandeel van kernenergie is echter een heikel politiek discussiepunt in de strijd tegen de klimaatcrisis. Voor een globale energietransitie met een grote rol voor kernenergie is internationaal vertrouwen cruciaal. Zonder dat vertrouwen ontstaan er nucleaire veiligheidsrisico’s. Hoe groot het uiteindelijke aandeel aan kernenergie ook zal zijn, het is sowieso geen verloren moeite als diplomaten en politici werken aan stabiele, vredevolle internationale samenwerking.

11.    Oorlogen belemmeren internationale samenwerking, ook in verband met klimaatverandering

Zowel oorlog als milieu zijn vaker wel dan niet grensoverschrijdende kwesties. Maar de escalerende oorlogen en het huidige internationale wantrouwen blokkeren elke vorm van samenwerking en vooruitgang op het gebied van wereldwijde klimaat- en natuurdoelstellingen. De VN-Veiligheidsraad heeft amper daadkracht omdat de vijf permanente leden hun vetorecht veelvuldig aanwenden.^[27] Verder heerst er een te groot gevoel van straffeloosheid bij het overtreden van het internationaal humanitair recht. Slechts te weinig daders worden berecht en slachtoffers krijgen onvoldoende gerechtigheid en steun.^[28] Multilaterale milieuovereenkomsten, zoals het Klimaatakkoord van Parijs (2015), het Montrealprotocol ter bescherming van de ozonlaag (1987), en het Verdrag inzake biologische diversiteit (1992), zijn bedoeld om wereldwijde milieuproblemen aan te pakken. Hoewel de totstandkoming van deze verdragen als een succes kan worden gezien, hinkt de uitvoering helaas achterop.^[29] Vanwege de trage en ineffectieve internationale samenwerking staat het VN-systeem vandaag onder grote druk om zich grondig te hervormen.^[30]

Op basis van de elf stellingen en de vele voorbeelden hierboven, wordt hopelijk duidelijk hoe klimaatverandering, milieuvervuiling en oorlog elkaar in een vicieuze cirkel kunnen versterken. Dankzij een groeiend bewustzijn voor de samenhang tussen klimaat en conflicten, worden initiatieven voor milieubescherming en klimaatmaatregelen steeds vaker geïntegreerd in vredesopbouw en conflictpreventie. Deze aanpak kan de vicieuze cirkel doorbreken en omkeren.^[31] Samenwerking op het gebied van  gedeelde grondstoffen, natuur en klimaat kan een aanzet tot vertrouwen en verzoening zijn. Duurzaam beheer van natuurlijke hulpbronnen is essentieel voor het vredesproces en versterkt infrastructuur, bestaansmiddelen en voedselzekerheid in situaties van milieu- en klimaatstress. Hoewel er wereldwijd verscheidene veelbelovende voorbeelden te vinden zijn, staan zulke milieu- en klimaatgerichte vredesprojecten nog in hun kinderschoenen.^[32] Er valt nog veel over te leren. Nu het verband tussen klimaat, milieu en oorlog steeds beter wordt begrepen, is het dus tijd om te kijken hoe natuur en klimaat kunnen bijdragen aan duurzame vredesopbouw, maar dat is voor een ander artikel.

Kort overzicht van de internationale instanties:

Beleidsniveau:

• • VN-Veiligheidsraad (UNSC)
  • AV van de VN (UNGA)
    • 2024 New Agenda for Peace en Summit of the Future
    • 2028 First Committee: International Condemnation of Depleted Uranium
  • UNFCCC en de klimaatconferenties
    • CoP28 UAE: Declaration on Climate, Relief, Recovery and Peace
    • CoP29 Baku, Azerbeidzjan
  • OVSE (OSCE)
    • 2007 Madrid Declaration on Environment and Security
  • NAVO (NATO)
    • 2021 CC and Security Action Plan + Compendium of Best Practice
    • 2023 CC and Security Impact Assessment
    • 2023 Greenhouse Gases Emission Mapping and Analytical Methodology
  • EU
    • 2022 EEAS CC and Defence Roadmap
    • 2023 EC Joint Communication to Eur. Parliament and Council on the Climate-Security Nexus
  • AU
    • 2023 Nairobi Declaration on Climate Change And Call To Action
  • AV van het VN-Milieuprogramma (UNEA)
    • 2/15 Protection of the Environment in Areas affected by Armed Conflict Res. 3/1 Pollution Mitigation and Control in Areas affected by Armed Conflict or Terrorism
    • 6/15 environmental assistance and recovery in areas affected by armed conflict
  • UN Climate Security Mechanism

Juridisch niveau:

• • Internationaal Strafhof (ICC) obv. Statuut van Rome
  • Internationaal Humanitair Reacht (IHL), i.e. jus in bello, o.b.v. Conventies van Genève
  • Protection of the environment in relation to armed conflicts
    (PERAC) Principes door de Commissie voor Internationaal Recht
  • Internationaal Gerechtshof (ICJ): “advisory opinion” on the legal obligations of states in respect of CC

Oekraïne neemt initiatief:

• • Algemeen Aanklager Andriy Kostin met focus op oorlogsmisdaad van vernietiging van het milieu
  • Initieert een officieel register van schade, met de visie om ook milieuschade te documenteren.
    
    
    

Bio

Marie Schellens is onderzoekster bij de vredesorganisatie PAX (Nederland). Op basis van satellietbeelden en andere data monitort ze milieuschade veroorzaakt door oorlogen, in samenwerking met lokale gemeenschappen die door oorlogen zijn getroffen. Samen met haar collega’s werkt ze aan een beter publiek bewustzijn rond milieuproblemen, de klimaatcrisis en conflicten, en aan het versterken van internationale normen en verdragen ter bescherming van een gezonde leefomgeving in conflictgebieden.

Voordat ze zich bij PAX aansloot (2023), werkte ze enkele jaren als onderzoekster bij het VN-milieuprogramma. Daarvoor behaalde ze een doctoraat aan de Universiteit van Stockholm over de rol van natuurlijke grondstoffen in conflicten (2020). Ze heeft een master in Geografie van de KU Leuven en de Vrije Universiteit Brussel (2015).

Voetnoten

^[1] OHCHR, 2024. Ukraine: Protection of Civilians in Armed Conflict — August 2024 Update. Beschikbaar via: https://ukraine.un.org/en/278125-protection-civilians-armed-conflict-%E2%80%94-august-2024.

^[2] IOM, 2024. DTM Sudan Mobility Update (04). Beschikbaar via: https://dtm.iom.int/reports/dtm-sudan-mobility-update-04.

^[3] Angermayr, Gianna, Dinc, Pinar and Lina Eklund, 2022. The Syrian Climate-Migration-Conflict Nexus: An Annotated Bibliography. Lund University. Beschikbaar via: https://www.cmes.lu.se/sites/cmes.lu.se/files/2022-03/Syrian%20Climate-Migration-Conflict%20Nexus.pdf.

^[4] Institute for Economics and Peace, 2023. Ecological Threat Report 2023. Beschikbaar via: https://www.economicsandpeace.org/wp-content/uploads/2023/12/ETR-2023-web.pdf.

^[5] Potsdam Institute for Climate Impact Research and adelphi, 2024. Climate Risk profiles. Weathering Risk Publications. Beschikbaar via: https://weatheringrisk.org/en/publications.
SIPRI and NUPI, 2024. Climate-related Peace and Security Risks: Articles. Beschikbaar via: https://www.nupi.no/en/projects-centers/climate-related-peace-and-security-risks. 

^[6] FAO, 2024. Food and agriculture data. Beschikbaar via: https://www.fao.org/faostat/en/#home.

^[7] InSight Crime, 2023. Mexico Groups Set to Capitalize on Acapulco Hurricane Destruction. Beschikbaar via: https://insightcrime.org/news/mexico-groups-capitalize-acapulco-hurricane-destruction/.

^[8] PAX, 2017. Sustaining Relative Peace: PAX and the cross-border peace network’s support for human security among pastoralist communities in the borderlands of Kenya, South Sudan and Uganda. Beschikbaar via: https://paxforpeace.nl/wp-content/uploads/sites/2/import/import/paxreportsustainingrelativepeacefinallowres.pdf.
PAX, 2020. Ilemi Triangle & Borderlands programme. Beschikbaar via: https://paxforpeace.nl/what-we-do/programmes/ilemi-triangle-borderlands-programme/.

^[9] PAX, 2023. Uninhabitable? The reverberating public health and environmental risks from the war in Gaza. Beschikbaar via: https://paxforpeace.nl/publications/uninhabitable/?highlight=uninh.

^[10] Amnesty International, 2020. Nigeria: Military razes villages as Boko Haram attacks escalate. Beschikbaar via: https://www.amnesty.org/en/latest/news/2020/02/nigeria-military-razes-villages-as-boko-haram-attacks-escalate/.

^[11] PAX, 2023. Axed and Burned: How conflict-caused deforestation impacts environmental, socio-economic and climate resilience in Syria. Beschikbaar via: https://paxforpeace.nl/publications/axed-burned/.

^[12] PAX, 2024. Thirst for Peace: War and Water Security Challenges along the Orontes River in Syria.

^[13] UNEP, 2024. Critical minerals. Beschikbaar via: https://www.unep.org/topics/energy/renewable-energy/critical-minerals.

^[14] CEOBS, 2024. The Environmental Risks from a Critical Minerals Rush in Ukraine. Beschikbaar via: https://ceobs.org/the-environmental-risks-from-a-critical-minerals-rush-in-ukraine/. 

^[15] European Commission, 2024. Critical Raw Materials Act. Beschikbaar via: https://single-market-economy.ec.europa.eu/sectors/raw-materials/areas-specific-interest/critical-raw-materials/critical-raw-materials-act_en

^[16] Forest Peoples Programme, 2020. Re-thinking nature-based solutions: seeking transformative change through culture and rights. Beschikbaar via: https://www.forestpeoples.org/sites/default/files/documents/Re-thinking%20nature-based%20solutions_Seeking%20transformative%20change%20through%20culture%20and%20rights_0.pdf 

^[17] PAX, CDPJ Wamba, and Réseau Haki na Amani, 2015. Exploiter (dans) le désordre: Cartographie sécuriaire du secteur aurifère à Mambasa occidental. Beschikbaar via: https://paxforpeace.nl/publications/exploiter-dans-le-desordre/.

^[18] Scientists for Global Responsibility (SGR) and Conflict and Environment Observatory (CEOBS), 2022. Estimating the Military’s Global Greenhouse Gas Emissions. Beschikbaar via: https://ceobs.org/wp-content/uploads/2022/11/SGRCEOBS-Estimating_Global_MIlitary_GHG_Emissions_Nov22_rev.pdf

^[19] Conflict and Environment Observatory (CEOBS) and Concrete Impacts, 2021. The Military Emissions Gap. Beschikbaar via: https://militaryemissions.org/.

^[20] Council of the European Union Analysis and Research Team (ART), 2024. Greening the armies: Is a sustainable approach to national defence possible? Beschikbaar via: https://www.consilium.europa.eu/media/69607/art-greening-the-armies.pdf.

^[21] NATO/OTAN, 2023. The NATO Greenhouse Gases Emission Mapping and Analytical Methodology. Beschikbaar via: https://www.nato.int/nato_static_fl2014/assets/pdf/2023/7/pdf/230710-NATO-GHG-Methodology.pdf.

^[22] Stefanini, Sara, 2015. Greening the military: it’s not about saving the planet – it’s about safer, cheaper fighting outputs. Politico. Beschikbaar via: https://www.politico.eu/article/military-nato-renewable-army-navy-solar-wind-efficiency/

^[23] Kirkuk Now, 2023. Resumption of Oil Production at Gayara (Qayyarah) Field. Beschikbaar via: https://www.kirkuknow.com/en/news/69507.

^[24] PAX, 2020. Living under a black sky: Conflict pollution and environmental health concerns in Iraq. Beschikbaar via: https://paxforpeace.nl/publications/living-under-a-black-sky/.

^[25] PAX, 2022. Risks and impacts from attacks on energy infrastructure in Ukraine. Beschikbaar via: https://paxforpeace.nl/publications/risks-and-impacts-from-attacks-on-energy-infrastructure-in-ukraine/.

^[26] International Atomic Energy Agency, 2024. Update 232 – IAEA Director General Statement on Situation in Ukraine. Beschikbaar via: https://www.iaea.org/newscenter/pressreleases/update-232-iaea-director-general-statement-on-situation-in-ukraine.

^[27] Oxfam International, 2024. Vetoing Humanity: How a few powerful nations hijacked global peace. Beschikbaar via: https://www.oxfam.org/en/vetoing-humanity-how-few-powerful-nations-hijacked-global-peace.

^[28] ECCHR, 2024. Global Initiative Against Impunity: Making Justice Work. Civil Rights Defenders, the Coalition for the International Criminal Court, the European Center for Constitutional and Human Rights, Impunity Watch, the International Federation for Human Rights, Parliamentarians for Global Action, REDRESS, TRIAL International, and Women’s Initiatives for Gender Justice. Beschikbaar via: https://www.ecchr.eu/en/case/global-initiative-against-impunity/.

^[29] UNEP, 2024. How Multilateral Environmental Agreements can help mend the planet. Beschikbaar via: https://www.unep.org/news-and-stories/story/how-multilateral-environmental-agreements-can-help-mend-planet.

^[30] Oxfam International, 2024. Vetoing Humanity: How a few powerful nations hijacked global peace. Beschikbaar via: https://www.oxfam.org/en/vetoing-humanity-how-few-powerful-nations-hijacked-global-peace.

^[31] Ecosystem for Peace, 2022. The Compendium of voices on the Future of Environmental Peacebuilding. Beschikbaar via: https://www.ecosystemforpeace.org/compendium. 

^[32] UNEP, PAX, 2024. Catalog of Nature-based Solutions for Peace and Security. Beschikbaar via: https://solutions.ecosystemforpeace.org/.