Pierre Rabhi, de nalatenschap van een paysan-filosoof

Op 4 december is Pierre Rabhi op 83-jarige leeftijd overleden. Een vervuld leven van een inspirerend man. Mijn nadere kennismaking met zijn werk begon met een bezoek in 2011 aan één van de projecten van het door hem opgerichte netwerk Oasis en Tous Lieux. Dat was Oasis de 7 Cercles van Catherine en Laurent in Bretagne. 

Het netwerk bestond uit initiatieven voor duurzaam samen-wonen en solidaire en agro-ecologische projecten. Initiatieven, die zich ondertussen ook Europees verenigen, zoals bij het platform Ecolise. Het Franse netwerk ging in 2015 op in de veel bredere burgerbeweging rond ecologie, Colibri.

Mijn bezoek aan dat project was mede de drijfveer om in 2012 mijn Cycloasis, cycling to reconnect Earth and Humanity op te zetten (zie Oikos 1/2013). Een fietstocht van ruim vier maanden door Frankrijk op bezoek en gewerkt bij Oasis’ en andere initiatieven rond agro-ecologische landbouw, zoals die van het eerste grondfonds in Europa Terre de Liens. 

Toen heb ik ook projecten bezocht waar Pierre Rabhi zelf aan verbonden was. Terre & Humanisme, met opleidingen voor agro-ecologie en het agro-ecologisch centrum Les Amanins met ook een school, opgericht door een voormalig hotelier. Tijdens mijn reis heb ik Pierre Rabhi thuis op zijn boerderij in de Ardèche ontmoet. Wat mij inspireerde was zijn heldere verhaal over de noodzaak voor de mens zich opnieuw te verbinden met de aarde, de natuur en meer in eenvoud te leven. Dit als beweging tegen een systeem van als maar meer uitputting en uitbuiting van bodems en mensen en vernietiging van habitats. Hij schilderde hoe de mens eigenlijk zijn hele leven in ‘boîtes’ doorbrengt. “Zelfs als we doodgaan stoppen ze ons nog in een doos”, zei hij met pretoogjes. Hij beschreef hoe het werk in een fabriek in zijn jonge jaren hem snel deed inzien dat zo’n systeem tot vervreemding leidt en we daarin helemaal niet meer vrij en autonoom zijn. 

La sobriété heureuse en persoonlijke verandering

Echte verandering, zo zei hij bij mijn bezoek, komt niet van politiek of van onze leiders maar van burgers en het maatschappelijk middenveld. “Mensen moeten hun leven zelf in de hand nemen en de talloze talenten die ze bezitten ontwikkelen en gebruiken”. Zijn motto la Sobriété Heureuse gaat over de eigen bijdragen aan verandering, in een leven van gelukkige eenvoud en in respectvolle omgang met de natuur. Met die idee was hij niet alleen. Ook de Indiase boeddhist en ecologisch activist Satish Kumar, die ondermeer het Schumacher College in Devon heeft opgericht, pleit in zijn gelijknamige boek voor Elegant Simplicity, the Art of living well. Zouden deze mannen elkaar ooit ontmoet hebben?

Later werd hem verweten dat hij te weinig stelling nam tegen maatschappelijke misstanden en niet op echte systeemverandering aanstuurde. Zo vonden sommigen dat hij met wat zij een ‘karig’ leven noemden, armoede zou propageren. Het soort kritiek dat mensen die duurzaam handelen en leven wel vaker naar hun hoofd krijgen van mensen die daar niets van willen weten of zich daar niets bij kunnen voorstellen. Zo van: ‘We gaan toch zeker niet terug naar de jaren vijftig!’ 

Hij had wel degelijk kritiek op het kapitalisme met de technologisch-wetenschappelijke focus. Maar sommigen keurden het af dat hij zich, zeker de laatste jaren, vaker in het gezelschap van de ‘beau monde’ en industriëlen begaf. Pierre Rabhi zag dat als mogelijkheid om zijn werk verder uit te dragen en middelen binnen te halen voor de stichtingen. Het is eigenlijk ook eerder recent dat de kritiek op het economische en politieke systeem luider klinkt. De financiële crisis van 2008, de COP26 in Parijs, de alarmerende rapporten van het IPCC en de elkaar steeds sneller opvolgende klimaatrampen overal in de wereld brachten nieuwe burgerdynamieken voor systeemverandering voort. Zoals: Occupy, Fridays for Future, gele hesjes, Extinction Rebellion, als ook de Doughnut Economie van Kate Raworth.

Wijsheid in Humaan en Humus

Pierre Rabhi was van eenvoudige komaf. Hij werd in 1938 in een woestijndorp in Algerije geboren. Toen zijn moeder op vierjarige leeftijd overleed werd hij geadopteerd door een streng katholieke bourgeois familie uit Parijs. Hij was een humanist en een natuurverbonden mens. Zijn boeken zijn filosofisch en spiritueel. In de latere fase van zijn leven, waarin hij bekender werd en die samenvalt met een breder besef van de klimaatproblemen, wordt hij in elitaire kringen wel eens met grote intellectuele denkers, waar Fransen zo verzot op zijn, zoals Edgar Morin of Stéphane Hessel vergeleken. Om dan te concluderen dat hij toch maar een paysan was. Het ontging hen echter, dat er zoiets als een ‘sagesse terrienne’ bestaat, een aardse wijsheid, die je niet op de universiteit leert. Rabhi was een man van de handen in de aarde, een autodidact die verschillende talenten heeft ontwikkeld, waaronder het filosoferen en schrijven. De mainstream heeft nu eenmaal moeite zulke mensen te vatten, want die passen niet in een hokje. En Pierre Rabhi had niks met hokjes. 

Zijn verhaal was dat van de mens die het verschil kan maken door zelf te handelen en het goede te doen. Mensen verklaarden hem voor gek toen hij begon te boeren in de Ardèche, op zo’n droge onvruchtbare bodem, zonder water en elektriciteit. Hij leerde van anderen hoe hij de aarde zonder gif of technologie kon bewerken. Tot het met de jaren veranderde in een kleine oasis, waar hij met zijn gezin van 5 kinderen van kon eten. Hij heeft in een interview eens gezegd dat zijn sterke verbondenheid met ‘moeder’ aarde wellicht voortkwam uit het feit dat hij zijn moeder zo jong had verloren. Ik heb het met eigen ogen gezien en heb een immens respect voor mensen die met hun eigen handen en met een savoir en savoir-faire, ‘stewards’ worden van land. Mensen die bodems, humus en biodiversiteit ondersteunen zodat dat gezond voedsel oplevert. Dat is werkelijk waarde toevoegen aan het leven. Hij zei dat de planten uiteindelijk het werk doen: “Eén zaadje en zie hoe dat zich vermenigvuldigt!”. 

Ik heb hem als een bescheiden en inspirerende man ervaren, zonder pretenties. Ik kan me voorstellen dat hij ook wel een zekere trots gevoeld zal hebben toen hij pas veel later in zijn leven door het ‘establishment’ erkend werd. Waarvan sommigen op hun beurt ook graag met hem gezien werden, voor hun eigen imago. 

Zijn erfenis is dat hij gezaaid heeft. De oogst is rijk. Een hele generatie agro-ecologische en solidaire paysans zijn mede door hem geïnspireerd. Jongeren die een aanpak kiezen die bij deze tijd past. Die social entrepreneur zijn en circulaire economie of concepten als green care en social farming toepassen. Hij heeft zeker ook bijgedragen dat agro-ecologie op het netvlies van beleid en politiek is gekomen. Hij is altijd die paysan gebleven. Met een levensfilosofie die dicht bij het land stond, waarin hij agro-ecologie en humanisme met elkaar verbond.  

Merci Pierre Rabhi!