OPINIE – De catalogus van systeemfouten

De Britse denker Tim Jackson ­omschrijft in zijn boek Voorbij de groei het kapitalisme als een catalogus van systeemfouten. Wie deze krant leest, ziet hoe er elke dag wel een systeemweeffout in de aanbieding staat. De gevolgen zijn nochtans niet min, ze vergroten de ongelijkheid en ondergraven het ecologische fundament van onze toekomst.

Ik beperk me tot drie elementen uit de catalogus. Als eerste is er ons monetair beleid. Dat gaat ervan uit dat alleen renteverhogingen inflatie kunnen ­beteugelen en geldcreatie uitbesteed moet worden aan private banken. ­Centrale banken zijn autonoom en hoeven zich niet om jobcreatie of duurzame ontwikkeling te bekommeren. Gevolg: door de renteverhogingen van de centrale banken boeken private grootbanken miljarden, zonder enige verdienste of maatschappelijk engagement: ‘BNP Paribas ziet het geld binnenstromen’ (DS 8 februari). Ondertussen verhogen de banken de rente op spaarboekjes amper en wordt lenen voor gezinnen fiks duurder. Zo verliezen gezinnen twee keer. De ­hele ­samenleving lijdt eronder, want terwijl banken ongekende ­winsten boeken, verkleint door het monetair beleid de hoeveelheid ­beschikbaar geld. En we hebben net handenvol geld nodig voor de noodzakelijke investeringen in de ecologische transitie.

De politiek denkt dat het om een ­natuurwet gaat en de opiniemakers – iedere avond op De afspraak – zien er als poortwachters op toe dat de status quo niet in vraag wordt gesteld. Gelukkig zijn er ook economen zoals ­Dani Rodrik (Harvard) die erop wijzen dat inflatie mee het resultaat is van irrationele prijsstijgingen van energie en voedsel. Wat als regeringen snel en kordaat hadden ingegrepen door overwinsten van olie- en gas­bedrijven af te romen en de marktmacht van multinationals in te perken – dan was er minder inflatie en meer geld voor duurzame inves­teringen. Waarom vinden we ­trouwens ook speculatie op de energie- of voedselmarkt normaal?

Volgende bladzijde in de catalogus: uit een studie van het Planbureau blijkt dat onze economische welvaart stijgt, maar het ecologisch kapitaal sterk daalt. Onder meer de waterkwaliteit en de biologische diversiteit zijn er sinds de jaren 90 sterk op achteruit­gegaan. De krant citeert een auteur: ‘Onze studie toont aan dat de huidige ontwikkeling van ons land onhoudbaar is.’ (DS 8 februari) Het omgekeerde van duurzaam beleid, wat regeringen al veertig jaar beloven te doen.

De politiek kijkt ernaar, opinie­makers relativeren de zaak. Gelukkig zijn er tal van transitiedenkers en doeners zoals Kate Raworth die aantonen dat ook een regeneratieve economie mogelijk is, die welvaartsproductie combineert met herstel en behoud van natuurwaarden, welzijn en solidariteit.

Waarom geen fiscaal gunstig ­beleid voor energiecoöperaties? Hun winst verdwijnt niet in de diepe zakken van buitenlandse aandeelhouders. Ze herinvesteren in het welzijn van de ­lokale gemeenschap.

De volgende systeemfout: olie- en gasbedrijven die monsterwinsten ­boeken door de hoge energieprijzen en dat geld gebruiken om aandeel­houders te verrijken en nieuwe gas- en olievelden te ontginnen – en dus weinig investeren in hernieuwbare energie. Volgens het commentaar in deze krant (DS 9 februari) is dat onontkoombaar: ‘Als er weinig in olie en gas wordt geïnvesteerd, zullen tanken en verwarmen duurder te worden. (…) Het is een duivels dilemma: hoge energieprijzen versnellen de klimaat­transitie, maar vullen ook de zakken van big oil’.

Elke week wordt duidelijker dat een politiek systeem dat vooral de huidige economie wil faciliteren, geen ­toekomst biedt. Gelukkig zijn er wetenschappers zoals James Hansen die concrete alternatieven hebben uitgewerkt, zoals het koolstofdividend. Room de forse ­winsten af door een stevige koolstof­heffing en laat die inkomsten als dividend terugvloeien naar de bevolking. Als je lagere inkomensgroepen een ­hoger dividend toekent, hoeft de staatskas niet veel uit te geven aan sociale energietarieven. Dan financieren de olie- en gasbedrijven dat. Zo kunnen energieprijzen hoog blijven en kan iedereen ze betalen. En com­bineer dat met een focus op een eco­nomie van het genoeg. Waar blijft dat Marshallplan om onze huizen energiezuinig en onze wijken energie­positief te maken? De krimpende energievraag zal leiden tot een lagere inflatie, opnieuw een win-win.

Natuurlijk is de uitspraak van Tim Jackson een boutade: de systeemfouten zitten evengoed in het politiek-bestuurlijk systeem als in de economie. Samen houden die ons vast in denkbeelden en beleid uit het verleden.

Dankzij Thomas Piketty weten we dat een samenleving waarin de rente op kapitaal jaar na jaar hoger ligt dan de inkomensstijging van gezinnen, langzaam maar zeker desintegreert. En rapport na rapport lezen we hoe het economische systeem leidt tot een ecologische meltdown. Een ander ­monetair en fiscaal beleid kan onze economie aansturen in een struc­tureel andere richting, die zowel oog heeft voor welvaart als voor welzijn en ecologisch kapitaal.

Een ander en fair fiscaal systeem is de hoofdaan­beveling van het recente Climate Inequality Report. Welke naam we die gewenste economie ­geven, is niet belangrijk. Want dat semantische spelletje is net wat verdedigers van de status quo telkens weer op tafel leggen, om het echte debat niet te moeten voeren.

Dit opiniestuk verscheen op 15 februari 2023 in De Standaard.