De bodem onder onze voeten (vandaan) …

De bodem onder onze voeten (vandaan) …

Het internationale VN-jaar in 2015 van de bodem is bijna geruisloos voorbijgegaan. Het internationale jaar van de bodem?! Ja, u bent niet de enige die verbaasd reageert. Die verbazing is tweeërlei. Ten eerste was dit bij het grote publiek nagenoeg onbekend. Afgelopen jaar merkte ik, dat zelfs mensen actief in kringen van duurzame ontwikkeling, MVO, natuur, enz. nauwelijks op de hoogte waren. Ten tweede, omdat de meeste mensen niet begrijpen waarom bodem zo van belang is om daar zelfs een internationaal VN-jaar aan te wijden. En dat is nu net waar het schoentje wringt.

Gewoonlijk krijgt zo’n VN-jaarthema via diverse kanalen aandacht en neemt de overheid initiatieven of ondersteunt het derden bij acties. In 2015 moest men echter heel goed zoeken om iets te vinden. De Vlaamse overheid had de webstek bodembewust. Deze, zeker voor het grote publiek, veel te technische en weinig uitdagende website bevat wel interessante info voor insiders, maar een echte visie op het belang van de bodem ontbreekt. Het blijft eerder beperkt tot enkele thema’s, zoals de basis voor ons voedsel of aspecten inzake sanering en (her)gebruik van vervuilde bodems.

Uiteindelijk een nogal magere invulling van zo’n internationaal jaar. Temeer daar bodem zóveel meer en zelfs cruciaal is voor vele domeinen van het leven op aarde. De VN koos het niet zomaar. Het is wellicht ook geen toeval dat, zeker in België, daar zo weinig aandacht aan is besteed. Dat impliceert, dat we een ander licht op heel wat van onze menselijke activiteiten moeten laten schijnen. Daarbij ongetwijfeld ook tegen de haren van gevestigde economische ordes instrijkend of heilige huisjes omverwerpend. Overigens is in andere landen het thema ruimer opgepakt, ook met initiatieven vanuit de kunst, met zeer boeiende invalshoeken om de bodem te belichten. (zie bij leestips onderaan).

Wat we best weten over de bodem.

Zonder bodem onder onze voeten is er geen leven. Bodem wordt ook wel het onzichtbare ecosysteem genoemd. Zonder bodem ook geen voedsel, geen meubels, geen computers en apparaten, geen gebouwen en zelfs geen kleren aan ons lijf. Hier kan niemand omheen.

Ruim een kwart van alle levende organismen op aarde leeft in de bodem. De bodem wordt zelfs als niet-hernieuwbare grondstof gezien, want een (vruchtbare, humusrijke) bodem groeit heel langzaam, slechts 10 centimer in 2000 jaar! En vruchtbare bodem is voorwaarde voor plantengroei, het voedsel voor mens en dier. En voor wie het vergeten is: u bent al hier geraakt in dit artikel en dus in leven dankzij de zuurstof die alleen planten via photosynthese kunnen produceren.

De meest humusrijke bodem vinden we in (loof)bossen en daar wemelt het van de levende organismen. Op 1 m² bosgrond kan men zo’n 200 wormen, 200.000 mijten en springstaarten, 100 miljard bacteriën en 1 miljard algen en nog vele andere levensvormen aantreffen. Overigens kan iedereen dat waarnemen. Met een simpele loep of een microscoop opent zich de wondere wereld van ‘opzichters, werkers en architecten’, die dood plantaardig en dierlijk materiaal ontleden en omvormen tot allerlei mineralen, die planten dan weer kunnen gebruiken voor hun groei. Dit is een waarlijk chemisch wonder van de natuur; organisch materiaal veranderen in mineralen en humus. Voor het goede begrip: dierlijk organisch materiaal kan niet in humus worden omgezet, omdat dit geen lignine of cellulose bevat. Nog een reden waarom planten zo van levensbelang zijn.

Planeet aarde produceert jaarlijks ongeveer 150 à 250 miljard ton organisch materiaal. Hiervan komt 45% van bossen, 34% van oceanen (koraal), 16% van weiden, parken en tuinen en slechts 5% van landbouw. De bodem vervult vele functies, zoals: productie van voedsel en allerlei grondstoffen en hout, medicijnen, regulator (temperatuur, water, koolstofopslag, erosie tegengaan, …), habitat (niet alleen voor de mens!), fundament (voor gebouwen, wegen, bruggen, dammen), historisch geheugen & archief (fossielen, archeologie), als ook een spirituele en culturele rol en het zit verankerd in onze taal. Bodem staat voor standvastigheid, verankering en houvast. We hebben immers graag vaste grond onder de voeten, spreken uit de grond van ons hart, vermijden liever bodemloze putten en we wensen niemand een bodemloos bestaan toe (actueel met de vele vluchtelingen op deze aarde). En zelfs de mens is bodem. Het engelse woord ‘human’ stamt af van humus, bodem.

De werking van de bodem in het ecosysteem staat zwaar onder druk. Dit heeft alles te maken met hoe wij, de mens, land en bodem gebruiken. De belangrijkste bedreigingen komen door erosie, verdichting, vervuiling, verzilting, maar ook door verlies aan biodiversiteit.

Bouwen, de mens krijgt er maar geen genoeg van.

De mens lijkt doorheen zijn geschiedenis aan een nietsontziende bouwwoede te lijden. De hele planeet is onderhand één grote bouwwerf geworden. Die lijkt echter niet op die van mieren of termieten, die dat in evenwicht met de hen omringende leefomgeving doen. De mens lijkt daar, ondanks duizenden jaren oefenen, nog steeds niet in te slagen. Het begon toen we landbouwers werden. Ook daarin zit al het woord bouwen. Sindsdien zijn we de bodem constant aan het verbouwen, afgraven, verplaatsen en vernielen. Die bouwwoede vertaalt zich ook in de mannelijke fascinatie voor steeds grotere en zelfs reusachtige machines voor mijnbouw, landbouw, booreilanden, baggerschepen, enz. Alles om de bodem maar de baas te zijn.

We ontginnen grondstoffen en metalen uit reusachtige mijnen van vele duizenden hectaren oppervlakte. Zo zit in elektrische apparaten koper (voor de geleiding van stroom). In de Bingham mijn, de grootste bovengrondse mijn in de VS, resulteert 100 jaar mijnbouw in een gat van meer dan 1.500 meter diep. Ontginnen gebeurt ook om te bouwen. In de laatste 10 jaar zijn zoveel pijpleidingen (voor gas, kabels, enz.) op aarde aangelegd dat we daarmee negen keer heen én terug naar de maan kunnen!

Met de groeiende wereldbevolking is er nood aan woningen en bijhorende infrastructuren in de steden. Zand is een cruciale grondstof in de bouw. Voor 1 km autoweg is 30.000 ton zand nodig. In de hoogste toren van Dubai zit 400.000 ton zand in het beton en glas. En dat zand komt niet uit de woestijn, vanwege ongeschikt voor bouwtoepassingen, maar van de zeebodems. Door de groeiende wereldbevolking en de noden van de mens is zand kostbaar en zeldzaam aan het worden.

Naast land grabbing voor de verbouw van voedsel, is nu ook sand grabbing aan het ontstaan. Kustlijnen die afkalven door de zee worden kunstmatig in stand gehouden met opgespoten zand. Dat wordt door baggerschepen van de zeebodems gezogen. Met grote schade aan de ecosystemen op de zeebodems. Dat warrelende fijne zand maakt bovendien het water troebel, waardoor koraalriffen en ander zeeleven onvoldoende licht krijgen en dus sterven. Ook het afgraven van rivierbeddingen om steeds meer en grotere schepen door te laten leidt tot onstabiele oevers en meer overstromingen.

Steden, nog meer beton en asfalt.

De toenemende urbanisering en daarmee de toenemende verdichting van bodem en land met allerlei bouwerken en asfalt heeft desastreuze gevolgen. Elk jaar wordt in Europa een oppervlak ter grootte van Berlijn geurbaniseerd, waarvan de helft verdicht. Het water kan dan niet meer wegsijpelen in de bodem, er is geen vegetatie om de bodem vast te houden en dus … toenemende overstromingen. Hoe treffend is het niet dat de Britse regering haar burgers n.a.v. de recente overstromingen heeft gevraagd om de tuintjes niet langer te betegelen, maar weer gewoon planten te plaatsen. En in een onderdoordringbare en verdichte bodem is ook geen enkel leven mogelijk. Verder verdwijnt overal landbouwgrond (oudere boeren zonder opvolging) in handen van projectontwikkelaars. En we kennen de projecten: de volgende Uplace, shoppingcentra, toeristenattracties, skipistes, autowegen, parkings, enz. Gevolg: erosie en overstromingen en steeds minder begroeide bodem. In 2011 is wereldwijd 24 miljard ton bodem weggespoeld. Dat is 3,4 ton per bewoner. Erosie kost elke burger € 60 per jaar; € 420 miljard wereldwijd!

Landbouw, voedselbron en habitat

Ook hier worden de grote middelen ingezet om de bodem te beheersen. Grote machines, het prepareren van immense oppervlaktes voor monoculturen, die alleen overeind blijven met kunstmest en pesticiden en waarvan een groot deel bestemd is voor veevoeder. Dit leidt tot massale verdichting van de bodem (en dat wordt niet verholpen door de bandenspanning van die traktoren te verlagen) en verarming (geen biodiversiteit aan bodemorganismen of wormen). Door de monoculturen ligt het land vaak braak na het rooien of als er geen rotatiesysteem wordt toegepast. Kinderspel voor de wind om de kostbare toplaag te laten verdwijnen, als sneeuw voor de zon. In dit industriële landbouwmodel neemt de vruchtbaarheid van de bodem steeds verder af. Dus minder opbrengsten, onvoldoende biodiversiteit op én in de bodem en met die erosie, overstromingen als kers op de taart.

Tijd voor herwaardering van de bodem onder onze voeten.

We kunnen niet de hele aardbodem asfalteren en ontginnen. We vernietigen ook nog eens de geologische en archeologische geschiedenis; onze bibliotheek, geheugen en oorsprong. We ontnemen bovendien heel veel andere levende wezens hun levensruimte, hun habitat en voedselbronnen. De vraag of we de wereldbevolking wel kunnen voeden is niet de juiste vraag. De vraag moet zijn: kunnen we ook de habitat van andere levende wezens, noodzakelijk voor alle leven, waarborgen? Zonder bodem zijn ook wij onze levensbasis snel kwijt.

We kunnen heel wat doen. Bijvoorbeeld een landbouwsysteem ontwikkelen, op basis van de kennis uit permacultuur en agro-ecologie, waarbij natuurbehoud, biodiversiteit en voldoende groen (zowel in oppervlak als in hoeveelheid planten) aanwezig zijn en samen gaan. Een systeem dat ons de noodzakelijke zuurstof, schone lucht, voldoende groene ruimtes, gezonde bodem én voedsel verschaft. Dit voorkomt ook de moeilijke spagaat waarin natuurbehoud en landbouw nu vaak de uiteinden vormen. Een landbouwsysteem, waar het beroep van boer weer tot het hart van de samenleving behoort en maatschappelijk en economisch opnieuw een relevante en gewaarde functie vervult. Een systeem ook dat vele nieuwe beroepen en banen schept en die mensen in contact brengt met de grond van ons bestaan. Geen overbodige luxe met de groeiende stroom ontheemden en de vele jongeren die nu aan de zijlijn op geasfalteerde straten staan.

Bij ruimtelijke ordening en bouwprojecten dient het belang van de bodem en de daaraan verbonden ecosystemen beter te worden bewaakt. Alleen daarom al is de elektrische auto geen oplossing, aangezien dat niets veranderd aan de hoeveelheid asfalt voor wegen en parkings.

De sleutel ligt ook in het onderwijs. Bij alle types ingenieursopleidingen moet het belang van de bodem voor het leven, tout court, worden bijgebracht. Ook kennis over geologie en astrologie helpt om onze relatie in het grote geheel beter te bevatten. In het basis en vooral het middelbaar onderwijs dient meer vakoverschrijdend geleerd te worden. Ecosysteem-denken en handelen vraagt mensen die zaken in hun verbanden kunnen zien en met complexiteit kunnen omgaan.

2016 is het internationale VN-jaar van de peulvruchten. Naast zeer belangrijke voedsel- en eiwitbron, en een goed plantaardig alternatief voor vlees, spelen bonensoorten ook een belangrijke rol bij het verrijken van de bodem. Ze binden stikstof, nodig voor de planten. En bonen helpen, bij gemengde teelten, ziektes in gewassen tegengaan. Ook bij dit thema is de bodem nooit ver weg.

Leestips, videos & kunst:

• Soil Atlas, facts and figures about earth, land and fields – Heinrich Böll Stiftung + Institute for Advanced Sustainability Studies, second edition 2015

• The factory of life – Why soil biodiversity is so important – European Commission, 2010

• Global Soil Week – Internationaal netwerk om de kennis over bodem te vergroten en transformatie mogelijk te maken.

• Bodem bewust – Vlaamse website jaar van de bodem

• Bewust Bodemgebruik – Nederlandse website jaar van de bodem

• Kom van die trekker af, Zorg voor bodemkwaliteit in het nauw, stelt onderzoeker Leendert Molendijk – Kennislink, 7 juli 2015

• Bodemonderzoek actueler dan ooit, Biobased economy creëert extra druk op de bodem volgens Jan Willem van Groenigen – Kennislink, 9 juli 2015

• Lydia Bourguignon, au chevet de la terre et des sols – Artikel Goodplanet over mogelijke EU-richtlijn rond bodembescherming.

• Les clés des terroirs – website van Lydia en Claude Bourguignon, deze Franse microbiologen van de bodem zijn al 40 jaar voorvechters van de zorg om onze bodem.

• Soil Culture – Centre for Contemporary Art and the Natural World in the UK

• Entropical – Tentoonstelling van een research project in het Amstelpark, Amsterdam