Inhoud jongste nummer

De vluchtelingencrisis in zijn ware gedaante? Dat is een deels, maar groeiend onleefbaar geworden planeet die zowel oorzaak als gevolg wordt van conflicten, politieke instabiliteit, extremisme en vluchtelingenstromen. En deze processen versterken elkaar helaas alleen maar. Tijd dus om dringend van koers te veranderen, het ecologische gezicht van de vluchtelingencrisis te herkennen, stelt Myriam Dumortier, want we staan pas aan het begin van ‘wat Saskia Sassen omschrijft als uitstoting'. 

De 30-urenwerkweek: een pleidooi. Een utopie? Allerminst, volgens Femma-medewerkers Jeroen Lievens en Ilse Devooght - de afschaffing van slavernij en kinderarbeid of het stemrecht voor vrouwen was vroeger ook zo’n utopie. Want vandaag is de norm voltijds werken, maar ten koste van veel: ons welzijn, gendergelijkheid én het klimaat. Heel wat mensen leven op hun limiet'; het wordt tijd om ons opnieuw aan te passen aan de huidige uitdaging van een  kwaliteitsvoller en evenwichtiger combinatiemodel

Bart Caron beschouwt de beslissing over de vijfjarige kunstensubsidies in Het kunstenlandschap in Vlaanderen: de georganiseerde verschraling. ‘Het veld is gedecimeerd. Rekenkunde heeft het gehaald op artistieke weging. Het lijkt eerder een beheersingsstrategie van een zich terugtrekkende overheid dan een subsidiebeleid met een hart voor de kunsten.’ En vooral: waar is de diepe overtuiging naartoe, dat we pas een rijke en warme samenleving bouwen op kunst en cultuur?

In de rubriek Aangeboden: een indringend insidersverhaal van Nick Meynen over Chevron en het indammen van een uitdijende olievlek. ‘Van Brazilië over Colombia, de Shetlandeilanden en Roemenië tot de Niger delta en Thailand: overal zijn gemeenschappen in conflict met Chevron. De uitkomst van de Ecuador-versus-Chevronzaak zal een impact op al deze conflicten hebben, omdat de getroffenen elkaar steeds beter kennen en van elkaar leren. Chevron zelf 'inspireert' andere grote bedrijven om in de tegenaanval te gaan.’

Ook Aangeboden: We must learn empathy: Earthlings, Cowspiracy, Cooked en Novalis, door Roy de Jong, een bespreking van enkele spraakmakende documentaires die de misstanden tussen mens en dier aan de kaak stellen.

Nog Aangeboden: een waarschuwing van Toon Zijlstra en Thomas Vanoutrive voor alle voorstanders van het mobiliteitsbudget: opgelet! Au fond speelt deze vrije keuze voor een alternatief op de klassieke bedrijfswagen vooral in de kaart van de tendens naar ‘het promoten en construeren van een meer flexibele, ondernemende, competitieve, individueel-verantwoordelijke werknemer’.

Je kan er niet meer naast kijken: het toenemende aantal burgers dat zich organiseert om samen en met het oog op de toekomst te voorzien in (lokale) noden: van cohousingprojecten en energiecoöperaties, tot zelfplukboerderijen, LETS-cafés en collectieven die zich inzetten voor een duurzame stad. Ze tonen dat er naast de markt en de staat een derde manier is om zaken te organiseren in onze samenleving. Fleur Noy & Dirk Holemans brachten de huidige burgercollectieven in kaart.

Laura Bodyn vertelt het verhaal van het Heempark in Genk, hoe burgers en lokale overheid er samen een natuurparel beheren en hierdoor mee bouwen aan verbondenheid binnen de gemeenschap.

Energieopslag: hype of heilige graal? Sam Hamels maakt ons wegwijs in het huidige onderzoek naar economische toekomstscenario’s voor het Belgische energielandschap, meer bepaald technologieën die de opslag van energie mogelijk maken, zoals grootschalige batterijen. Wat kan de potentiële rol zijn van energieopslag in de toekomst?

In de rubriek Literair gedichten van Antoon Van den Braembussche en tekeningen van Redmond.

Deze tijd is er een van een tweestromenland: De hoofdstroom met regeringen gefixeerd op besparingen en onvermogend om te werken aan een duurzame toekomst. En een delta van ontelbare burgerinitiatieven die wereldwijd werk maken van een betere wereld. Democratie is wat er gebeurt als burgers echt de ruimte krijgen, stelt Dirk Holemans, en dat vraagt geen kleinere maar een andere overheid die verbindend werkt met burgerinitiatieven. 

Wat de stad Bologna doet bijvoorbeeld, in haar samenwerking met burgers om een sociale markt voor zorg te creëren, is ongezien. We lezen het in Jef Peeters’ vertaling van sociale coöperaties en sociale zorg, een deel uit het topboek Humanizing the Economy van John Restakis. Zowel de argumenten, de mogelijkheden als de voorwaarden voor een dergelijke coöperatieve benadering worden uitgediept. 

Zorgcoöperaties illustreren in het bijzonder een economische transitie: economie wordt terug een zaak van iedereen (de civiele samenleving, naast de staat en de markt) en richt zich op het realiseren van een gemeenschappelijk goed, dat prioriteit krijgt boven privaat gewin. Het leidend principe? ‘Wederkerigheid’ in plaats van concurrentie.

Een ander coöperatief verhaal vinden we bij De boerderij als sociale oefenplek. De verhalen van Walter Coens (An Verboven, Myriam Dumortier & Wivine Heynderick). Ook hier een gelijkaardig leidend principe: broederlijkheid als werkend ideaal in de economie. Een verhaal over een levendige verbinding tussen consument en producent, en een boerderij in zijn sociale functie, waar samenwerking op basis van gelijkwaardigheid volop groeide tot een coöperatieve vorm én een uitgebreide gemeenschapsvorming rond de boerderij. En over de idealen van vrijheid, gelijkheid en broederlijkheid op de juiste plek in ons maatschappelijk leven te krijgen. 

In Buurtijd of een β per uur geven Wim Deprez & Erica van Hylckama een inkijk in een sterk burgerinitiatief: een ruilsysteem van taken die moeilijk of zelfs geen enkel antwoord vinden, opgericht vanuit Buurtwerk Posthof in Berchem. Het spreekt de talenten en mogelijkheden van mensen aan, stimuleert ontmoetingen tussen buurtbewoners en versterkt het sociaal weefsel in de buurt.

In het dossier: Natuurcompensatie gewikt en gewogen wordt de huidig gangbare stelling in vraag gesteld dat natuurcompensatie kan leiden tot een win-win voor economie en ecologie. ‘Is in het huwelijk tussen economie en ecologie de natuur uiteindelijk niet stiekem de verliezer?’, vraagt Glenn Deliège zich af; hij vergelijkt de zaak Essers met die van het Antwerpse Deurganckdok. Hendrik Schoukens toont hoe natuurbeschermingswetten afschaffen of verregaand versoepelen omdat ze bepaalde vormen van ongebreidelde projectontwikkeling in de weg staan – zoals sommige projectontwikkelaars wel lijken te wensen - hetzelfde is als de wereld op zijn kop zetten. Ook Dieter Anseeuw pleit voor een ommekeer in het beleid: als we zo verder doen komt er geen bos of natuur bij in Vlaanderen, maar is Vlaanderen tegen 2050 zowat helemaal volgebouwd. Willen we dat niet, dan zullen we moeten leren dat conserveren niet gewoon beter is dan compenseren. Bewaren wat waardevol is, is gewoonweg van een andere orde dan alles op de weegschaal van de economische rendabiliteit te plaatsen. Chris Steenwege, directeur van Natuurpunt, plaatste een wederwoord.

In de rubriek Literair gedichten van Herlinda Vekemans uit Kwartet voor het einde van de tijd, en een tekening van Redmond.

In de rubriek Uitgelezen Jos Geysels’ bespreking van Het nieuwe wij van Wouter Beke. 

Aankondiging: Zomerweek Aardewerk, Het Tijdperk van de Mens, Over Leven in het Antropoceen, met Anneleen Kenis & Matthias Lievens, 10-16 augustus 2016, Chassepierre 

‘Na fair trade chocolade nu ook fair trade fiscaliteit bij Starbucks of Ikea’, stelt Dirk Holemans.  Een pleidooi voor een nieuw Europa dat niet langer nationale beschermende kaders ontmantelt. Voor een Europa dat bevoegdheden krijgt in sociaal beleid, zodat opnieuw werk wordt gemaakt van  herverdelende rechtvaardigheid. Want Europa is nu een huis zonder dak: telkens het sociaaleconomisch slecht weer is, staan de Europeanen in de kou. 

In ons themanummer Ecologische economie: 

Jef Peeters leidt het topboek Humanizing the Economy van John Restakis in en vertaalde het hoofdstuk over sociale coöperaties en sociale zorg. Zorgcoöperaties illustreren in het bijzonder een economische transitie: economie wordt terug een zaak van iedereen (de civiele samenleving, naast de staat en de markt) en richt zich op het realiseren van een gemeenschappelijk goed, dat prioriteit krijgt boven privaat gewin. Tegenover privatisering plaatst Restakis een strategie van vermaatschappelijking via coöperaties. En aan de basis van zowel economische als sociale hervorming staat wederkerigheid in de plaats van het concurrentiebeginsel.

Ook Herman Daly’s Economie voor een volle wereld kreeg een vertaling door Magda Brijssinck en Jan Mertens: een schets van de ‘optimale schaal van de economie in een volle wereld’ en beleidslijnen voor een steady-state-economie. 

Johan Malcorps bespreekt de noodzaak van een politieke keuze van Vlaanderen voor een circulaire economie: blijft deze een niche binnen de bestaande economie of gaan we voor een gehele omvorming van onze economie zodat die minder afhankelijk wordt van grondstoffen, minder afval voortbrengt en meer waarde schept uit nieuwe materiaalkringlopen? En maken we daarbij echt duurzame keuzes?

Op het gebied van een duurzame landbouw- en voedselproductie vormt ‘ggo-scepsis geen anti-moderne houding, maar een positieve, hoopgevende strijd’ vóór de vrijheid van boeren en consumenten, tegen de industriële belangen. Wouter Vanhove brengt een gedegen agro-ecologische analyse van ggo’s.  

In Het systeem tussen je boterham schotelt Wouter Boesman ons de paradox voor van de vaak lokale focus van stedelijke voedselstrategieën: ‘Voeding is vandaag het terrein bij uitstek waar de wereld verbonden is en regio’s van elkaar afhankelijk zijn.’ 

In Voorbij IS en Assad, een ‘derde weg’ in Syrië gaat Willem Staes in op de noodzaak aan een structurele ondersteuning van lokale vredesopbouw van onderuit. 

Michiel Bussink werpt een terugblik op de klimaatonderhandelingen in Parijs, afgelopen december: het rampzalige succes van Parijs.

In de rubriek Literair gedichten van Maarten Inghels, stadsdichter van Antwerpen, en een tekening van Redmond.

En we kijken uit naar zondag 17 april 2016: Ecopolis #2 - voor een juiste samenleving / ECOPOLIS #2 - for a just society. Deze tweede editie van Ecopolis - opvolger van Het Groene Boek - gaat door in het Kaaitheater in Brussel.

Deze tijd is de onze, als we de kans grijpen, stelt Dirk Holemans zijn edito. In de 20ste eeuw verenigden burgers zich in vakbonden om hun rechten af te dwingen. Deze eeuw is het moment aangebroken dat alle initiatieven zich verenigen in slagkrachtige nieuwe burgerbewegingen, stadsbonden en regiobonden, verenigd rond het streven naar een duurzame samenleving die ze zelf in handen nemen.

Willem Staes schetst de achtergrond en toekomstperspectieven van de oorlog in Syrië.
Zowel de oorlog als de opkomst van IS moeten immers gezien worden ‘in een bredere regionale context, waarin sektarische spanningen al decennialang doelbewust aangewakkerd worden.’ België en de EU hebben een belangrijke rol te spelen volgens Staes, met meer middelen voor humanitaire hulp, een politieke strategie voor vredesopbouw post-Assad, een VN-vredeshandhavingsmissie en steun aan lokale vredesactivisten.

Nu de eerste hype rond de groene encycliek Laudato Si is overgewaaid, biedt Johan Malcorps ons zijn grondige lezing van de verrassende standpunten van paus Franciscus aan: anders dan eerdere pausen plaatst Franciscus zijn ecologische visie in het centrum van de christelijke geloofsleer, maar waar vinden ecologisten en progressieven raakpunten en waar blijven er duidelijke discussiepunten? Eén zaak is alvast helder en gedeeld: ‘De mens zelf zal moeten veranderen.’
Een boodschap die haaks staat op deze van de ‘Ecomodernen’, volgens Dirk Holemans de nieuwe schaapsvacht van big industry: om de vernietiging van de planeet tegen te gaan, kunnen we de bestaande samenleving, haar consumptie- en machtsverhoudingen, rustig behouden, stellen ze met onversneden optimisme en een blind geloof in de ‘juiste technologie’. Over sociale rechtvaardigheid echter geen woord, vandaar dit opiniestuk ondertekend door meer dan tien milieubewegingen.

Mensen die aan de weg timmeren van een ecologische economie: we vinden ze op vele terreinen. Zo stellen Anne Snick & Hugo Wanner enkele monetaire hefbomen voor die voor de transitie vereist zijn. ‘Verbijsterend dat er zo weinig aandacht besteed wordt hieraan. Want groeidwang heeft alles te maken met het geldsysteem: geld is een sociale constructie en kan in principe bijgestuurd worden, want er staan geen natuurwetten in de weg. De alternatieven (bijv. voor bankengeld) zijn vandaag nochtans voorhanden, alleen zijn ze nog te weinig gekend en verspreid.’
Brent Bleys, Thomas Block, Bart Defloor en Erik Paredis brengen ideeën uit de degrowth beweging naar voor. Een beweging die uitgaat van een maatschappij die gedijt door anders en beter te leven met minder, met een visie die het politieke aspect van de economie benadrukt, en last but not least geenszins synoniem staat voor economische recessie of onstabiliteit.
Ook op werkvlak zijn we in een impasse geraakt. Denk aan de verbijsterend lage cijfers qua gezonde werkzin van een gemiddelde Europeaan (13%), verontrustende burn-outcijfers, een verdubbeling van langdurig ziekteverzuim in Belgische organisaties (sinds 2008) en ga zo maar door. Lut Van Mossevelde neemt ons mee in een duurzaam werkverhaal en houdt ons de spiegel voor: wat houdt ons tegen en hoe kunnen we anders werken?

Interview: De milieustrijd doorheen generaties. Met de klimaatconferentie in Parijs in aantocht, vroegen we drie jonge wolven om hun licht te laten schijnen op de ecologische uitdagingen van vandaag. Beleidscoördinator van Bond Beter Leefmilieu Mathias Bienstman, campagneverantwoordelijke van Greenpeace Joeri Thijs en activiste bij Climate Express Liza Lebrun geven hun visie over het politiseren van een jonge generatie, de verschuivende milieustrijd en ‘apocaloptimisten’ of ‘Someone who knows it’s all going to shit, but still thinks things will turn out okay’.

In de rubriek Forum: Ontzuilen om het middenveld te versterken. In het licht van de nog steeds hoog oplaaiende discussies over de toekomst van ons zorgsysteem en de rol daarin van de zuilen blijft het boek De Rekening van de Verzuiling van Mieke Vogels brandend actueel. Vandaar een terugblik én een vooruitblik door Johan Malcorps.

In de rubriek Aangeboden: Leerkansen voor iedereen. Wouter Smets buigt zich over een nieuwe onderwijstrend, genaamd ‘binnenklasdifferentiatie’, en onderzoekt de mogelijke beloftes van dit maatwerk in de klas naar onder andere een hogere onderwijskwaliteit en het verkleinen van de gekende prestatiekloof tussen leerlingen. 
Milieuactivisme in een stedelijk kader: Laura Bodyn geeft ons dankzij haar masterproef sociologie een inkijk in de successen en uitdagingen van de lokale Gentse milieubewegingen.

In de rubriek Literair, gedichten van Carmien Michels, en een tekening van Redmond.
In Uitgelezen: Naar een duurzaam rivierbeheer. Hoe herstellen we de ecosysteemdiensten van rivieren? De Schelde als blauwe draad (Patrick Meire & Mark Van Dyck) en Stop met klagen. Doe-het-zelfgids voor een vrolijke nieuwe wereld (Steven Vromman).

Terwijl meer en meer landen de moderne economische aanpak gebaseerd op competitie en massaconsumptie overnemen, lijkt Europa op het einde van haar verhaal te zijn gekomen, stelt Dirk Holemans. De aanpak van de recente financieel-economische crisis bevestigt dit gevoel van inhoudelijke leegte. Buiten een krampachtige poging om de economische motor van de 20ste eeuw weer op gang te krijgen op basis van een soberheidsbeleid, is er weinig ruimte voor innovatieve trajecten naar een duurzame toekomst.
Een wake up call van Holemans: waren de voorbije twee eeuwen deze van de sociale strijd en haar verworvenheden, dan is het nu tijd voor een massale sociaalecologische strijd, een waarin we ons als burgers terug organiseren rond concrete strijdpunten. Een mondiale elite die zonder mededogen mensen, landen en natuur uitstoot, op zoek naar het laatste procent rendement, is immers een wereld zonder democratie. Het komt erop neer ons 500 jaar oude paradigma van het Westen, ‘macht en beheersing’, om te buigen naar een nieuw toekomstverhaal, onder Holemans noemer van ‘Ecopolis’: van tweedeling naar verbondenheid, van grensland naar zelfbegrenzing, van een economie van competitie en efficiëntie naar samenwerking en sufficiëntie…

Wat als we nu eens ‘welzijn als ultieme winstprincipe’ hanteerden, stelt Eddy Van Tilt. De auteur van het recente boek De schaduw van de verlichting. De westerse worsteling met welzijn schetst treffend de schaduwkant van onze huidige leefwijze op ons welzijn: ‘armoede, in de oorspronkelijke zin van ‘met een verdwaald gemoed door het leven gaan, is hét existentieel probleem van deze tijden.’

Burgers nemen in heel Europa hun toekomst in handen. Dat is de boodschap van het boek Het klein verzet van Tine Hens, dat recent verscheen bij EPO in samenwerking met Denktank Oikos. Het is het resultaat van gedegen en doorleefde onderzoeksjournalistiek. Tijdschrift Oikos publiceert met plezier een deel van het boek, dat toont dat ook in Portugal niet alleen de crisis heeft toegeslagen, maar ook en vooral dat mensen een nieuw alternatief aan het ontwikkelen zijn.

Verder een interview met Chantal Mouffe over de broodnodige versterking van het politiek bewustzijn, en een pleidooi van Barbara Unmüßig, voorzitter van de Heinrich Böll Stichting, om tegenover de tendens van monetarisering van de natuur het voorzorgprincipe te bekrachtigen.

Een ontluisterend staaltje van ‘democratische besluitvorming’ leren we kennen in een artikel van Bart Staes & Petra De Sutter: Chemische industrie pleegt een coup op EU-wetgeving over hormoonverstorende stoffen. Na toenemend wetenschappelijk bewijs over de gevaren van hormoonverstorende stoffen wordt de Europese Commissie verplicht om op de proppen te komen met duidelijke criteria om deze stoffen te reguleren. Maar wat volgde, was een coup van de chemische industrie op het wetgevende proces met als doel de miljardenwinst te vrijwaren.

In de rubriek Aangeboden: Smartphones maken ons minder SMART, van Marleen Verbruggen, en een open denkoefening van Stefaan Segaert rond de financiële en sociale architectuur van een lokale ruilhandelskring: van LETS naar LETS-plus?

In de rubriek Literair: gedichten van Alain Delmotte (Leerdicht Over De Bomen, Ontmoeting op weg naar school, Vier wandelingen in het Astridpark Kortrijk, Leerdicht over het ademhalen), een tekening van Redmond, en drie publicaties uit Ecopolis EcoFuture: een kortverhalenwedstrijd voor jong schrijftalent dat verder kijkt dan morgen.

Met de komende Klimaatconferentie (Parijs, 2015) voor ogen haalt Dirk Holemans het waardendebat van onder het stof: durven we een andere cultuur voor de toekomst aan, één van een goed leven, ruimer dan materiële overvloed, of zetten we de steeds dieper ingravende verslaving aan fossiele brandstof verder, totdat aardschokken tot de orde van de dag behoren? Jan Mertens geeft een actuele stand van zaken over het concept ‘planetaire grenzen’. Frederik De Roeck doet dit voor de recentste klimaatonderhandelingen in de aanloop naar het nieuwe Klimaatakkoord.

Eric Corijn neemt ons mee in het sociale en culturele verzet van de afgelopen
maanden tegen het rechtse beleid en zijn ‘regimewissel’: hoe kan het nu verder?
Vanuit het recentste Jaarboek Armoede en sociale uitsluiting belichten Jill Coene & Peter Raeymaeckers de sociale dimensie van duurzame ontwikkeling.
Dirk Holemans neemt het grensverleggende boek van Piketty, Het Kapitaal van de 21ste Eeuw, een eeuwenlange documentering van rijkdom en ongelijkheid, onder de ecologische loep.

Wat is de meerwaarde van ontwikkelingshulp? Bogdan Vanden Berghe & Jos Geysels bekijken de actuele trends in ontwikkelingssamenwerking met de kritische bril van de Noord-Zuidbeweging en trekken een aantal lessen voor de toekomst.
Wat betekenen participatieve garantiesystemen voor de transitie naar een duurzaam voedselsysteem? Cathy Banken leidt ons in in deze ‘kleine revolutie in de biowereld’.

In de rubriek Aangeboden: Joren Sansen met Gemeenschapsparticipatie in windenergie: een antwoord op de groeiende tegenstand?

In de rubriek Literair: gedichten van René Hooyberghs, een tekening van Redmond, en de twee winnende publicaties uit Ecopolis’ EcoFuture: een kortverhalenwedstrijd voor jong schrijftalent dat verder kijkt dan morgen.

Wil je Oikos 73 ontvangen als proefnummer? Gewoon dit formulier invullen en het nummer valt volgende week in je bus.